Í greinargerð með tillögunni sagði m.a.: „Með slíkri vinnuaðferð væri tryggt að ekki sé verið að verja fjármagni til rannsókna í þágu orkuvinnslu á svæðum sem vilji er til að varðveita sem lengst í náttúrulegu horfi og jafnframt væru síður líkur á hagsmunaárekstrum og hatrömmum deilum sem dæmi eru um hérlendis. Í þessu sambandi má vísa til reynslu Norðmanna þar sem norska Stórþingið hefur friðlýst fjölmörg vatnsföll, sumpart um takmarkaðan tíma.“
Framkvæmdavaldið brást
Umhverfisráðuneyti var stofnað 1990 og fékk mál þetta til meðferðar. Oftsinnis var rekið á eftir að farið væri að vilja þingsins en fjármagn fékkst ekki til verkefnisins. Alþýðuflokkurinn fór með umhverfismál 1991-1995 og aðhafðist lítið annað en setja á fót starfshóp sem í mars 1995 gerði tillögu um rammaáætlun til langs tíma og þá aðeins um nýtingu vatnsafls. Það var loks á árinu 1999, áratug eftir samþykkt Alþingis, að verkefnishópur var settur á fót til að vinna að málinu og þá á forræði iðnaðarráðuneytis. Áratug í viðbót hefur síðan tekið að þoka málinu í þá stöðu sem það er nú, en vinna að úttekt á jarðhitasvæðum hófst fyrst með 2. áfanga rammaáætlunar 2004. Orkufyrirtækin undir forsjá iðnaðarráðuneytis hafa hins vegar ekki setið auðum höndum þessi 20 ár, Kárahnjúkavirkjun var byggð, og nú kvarta ýmsir yfir að varið hafi verið fé til undirbúnings virkjana sem settar séu í verndarflokk. Af þessari sögu má margt læra, m.a. um veika stöðu Alþingis gagnvart framkvæmdavaldinu og hversu ósýnt okkur Íslendingum virðist um að leggja traustan grunn að stórum ákvörðunum.
Meinbugir á tillögugerðinni
Þeir sem kvaddir hafa verið til vinnu við gerð rammaáætlunar sl. 12 ár hafa eflaust reynt að vinna verk sín sem best, hver á sínum forsendum. Mörg ljón hafa hins vegar verið á veginum og endurspegla m.a. veikleika í löggjöf og ónógar almennar rannsóknir á náttúrufari hérlendis. Leitun mun að vel stæðum ríkjum sem vanrækt hafa eins og við Íslendingar að tryggja lágmarks rannsóknir og skráningu á náttúru landsins og mat á auðlindum þess. Þessi götótti grunnur hlaut að tefja fyrir og bitna á niðurstöðum í því verkefni sem hér um ræðir. Það sama á við þegar kemur að mati á umhverfisáhrifum framkvæmda. Fyrir liggur einnig að mikilvæg atriði eins og mat á landslagi komu seint inn í ferlið og samfélagslegir þættir aðeins að mjög takmörkuðu leyti. Er þar þó um að ræða eina af grunnstoðum sjálfbærrar þróunar, sem vísað er til í lagatexta. Mat á sjónrænum áhrifum af orkumannvirkjum, sem oftast verða mun meira áberandi hér en víðast hvar erlendis, hafa ekki ratað inn í vinnu að rammaáætlun sem skyldi, og svipað á við um áhrif á grunnvatn og vatnafar.
Fagnaðarlæti eru ótímabær
Margir áhugamenn um náttúruvernd hafa þegar lýst ánægju með framkomnar tillögur, þó vissulega með fyrirvörum. Þær undirtektir endurspegla ekki síst þá varnarstöðu sem baráttufólk um náttúruvernd hefur verið í hingað til gagnvart óbilgjörnum stjórnvöldum. Vissulega er ánægjulegt að sjá virkjunarhugmyndir sem lengi hafa verið umdeildar komnar í verndarflokk, þar á meðal Norðlingaölduveitu, Bitruvirkjun, Grændal og Gjástykki. En í þann flokk eru einnig sett svæði eins og Geysir, sem fáum hefur komið í hug að virkja, og vatnsfall eins og Jökulsá á Fjöllum sem breið samstaða hefur þegar náðst um að láta ósnortna. Í nýtingarflokk eru sett svæði sem mikill ágreiningur er um eins og virkjanir í Neðri-Þjórsá og jarðvarmasvæði á Reykjanesi, sem sum hver hafa lítt verið könnuð, m.a. Sandvík og Sveifluháls. Í raun vantar heildstæða og samræmda úttekt á jarðvarma á öllum Reykjanesskaganum, svæði sem varðar miklu fyrir útivist og heilnæmt umhverfi í aðalþéttbýli landsins. Þá vekur furðu að sjá Hágöngusvæði við mörk Vatnajökulsþjóðgarðs sett í nýtingarflokk. Flokkun Þeistareykjasvæðis orkar einnig tvímælis sem og útfærsla vinnsluhugmynda þar. Mikið verk bíður áhugamanna að fara yfir fyrirliggjandi tillögur áður en málið verður lagt fyrir Alþingi. Á það einnig við um biðflokk með mörgum kostum sem ótvírætt eiga heima í verndarflokki.
Forræði til umhverfisráðherra
Sá augljósi annmarki blasir við á lögum um verndar- og orkunýtingaráætlun (nr. 48/2011) að forræði málsins skuli vera á hendi iðnaðarráðherra en ekki umhverfisráðherra. Þeim síðarnefnda er almennt ætlað að tryggja yfirsýn og hlutlæga málsmeðferð um ráðstöfun landgæða og umhverfisráðuneytið fer með skipulagsmál. Skiptir þá engu hvaða einstaklingar skipa viðkomandi embætti. Um þetta var valin önnur leið hér en í Noregi, þangað sem aðferðafræðin var að öðru leyti sótt. Þessu ákvæði laganna þarf að breyta, áður en lagt er upp í næsta áfanga.
Höfundur er náttúrufræðingur.
Greinin birtist fyrst í Morgunblaðinu 26. ágúst 2011