Saving Iceland

Grein þessi, eftir Snorra Pál Jónsson Úlfhildarson, birtist upphaflega í 1. hefti Tímarits Máls og Menningar 2013. Hún er unnin út frá sýningu Angeli Novi (Ólafs Páls Sigurðssonar og Steinunnar Gunnlaugsdóttur), Þú getur ekki staðið í vegi fyrir framförum, sem fram fór í Nýlistasafninu í Reykjavík frá september til desember 2012. Sýningin var tilnefnd til menningarverðlauna DV í flokki myndlistar og sagði dómnefndin meðal annars að Angeli Novi hefði tekist „það sem engum öðrum á myndlistarsviðinu hefur tekist, að búa til verk sem á íhugulan hátt taka á því efnahagslega og pólitíska hruni sem hér varð árið 2008.“ Myndirnar sem fylgja með greininni eru annars vegar stillur úr samnefndri kvikmynd sem var hluti af sýningunni; hins vegar ljósmyndir Guðna Gunnarssonar og Ingvars Högna Ragnarssonar.

Til er ljósmynd, tekin af Richard Peter, sem sýnir styttu af engli er horfir yfir rústir Dresden. Þrjár nætur í febrúar 1945 var þýska borgin — sem á mynd Peters er sem hrunin spilaborg — lögð í rúst af herjum bandamanna sem beittu þeirri hernaðarnýjung að varpa samtímis sprengjum og íkveikjubúnaði á borgina.¹ Enn er deilt um hvort Dresden hafi haft nokkuð strategískt vægi sem hernaðarlegt skotmark, en bent hefur verið á að borgin hafi verið hálfgert menningarhreiður landsins. Það á að ýta undir þá söguskoðun að eyðilegging hennar, sem og fall þúsunda óbreyttra borgara, hafi fyrst og fremst verið til þess gerð að sýna fram á tortímingarmátt bandamanna og nýrrar tækni þeirra — framfarir þeirra í stríðsrekstri.²

Hver svo sem skýringin er kallast ljósmynd Peters beint á við níundu tesu ritgerðarinnar Um söguhugtakið, þar sem þýski heimspekingurinn Walter Benjamin hleður merkingu á málverk Paul Klee sem hann hafði nokkru áður eignast:

Til er mynd eftir Klee, sem heitir Angelus Novus. Á henni getur að líta engil, sem virðist í þann veginn að fara burt frá einhverju sem hann starir á. Augun eru glennt upp, munnurinn opinn og vængirnir þandir. Þannig hlýtur engill sögunnar að líta út. Hann snýr andliti sínu að fortíðinni. Þar sem okkur birtist keðja atburða sér hann eitt allsherjar hörmungarslys sem hleður án afláts rústum á rústir ofan og slengir þeim fram fyrir fætur honum. Helst vildi hann staldra við, vekja hina dauðu og setja saman það sem sundrast hefur. En frá Paradís berst stormur, sem tekur í vængi hans af þvílíkum krafti að engillinn getur ekki lengur dregið þá að sér. Þessi stormur hrekur hann viðstöðulaust inn í framtíðina, sem hann snýr baki í, meðan rústirnar hrannast upp fyrir framan hann allt til himins. Það sem við nefnum framfarir er þessi stormur.³

Orð Benjamins eru tæpitungulaust svar við spurningu sem öll pólitísk umræða fer fram í skugganum af: Hvað eru framfarir? Hvað raunverulega þýðir þetta allt að því heilaga orð, þessi undirstöðurök allra helstu pólitísku, efnahagslegu og félagslegu stórframkvæmda sem keyrðar eru í gegn í nafni aukinna lífsgæða og velmegunar fjöldans? Þetta orð sem horft er til, oft með trúarlegum hætti, sem leiðarinnar að fullkomnun, stígsins til fyrirheitna landsins — jafnvel fullkomnunarinnar sjálfrar.

Tuggur hinna kviksettu

„Þú getur ekki staðið í vegi fyrir framförum.“ Þessi margtuggna klisja gnæfði síðastliðið haust stórum stöfum yfir inngangi Nýlistasafnsins í Reykjavík. Formuð líkt og hið illræmda skilti, sem kaldhæðnislega boðaði íbúum Auswitzch fangabúðanna frelsunarmátt vinnunnar, vörðuðu orðin innganginn að samnefndri sýningu Angeli Novi — samstarfsverkefnis Steinunnar Gunnlaugsdóttur og Ólafs Páls Sigurðssonar — sem stóð yfir í safninu frá lokum september til byrjunar desember síðasta árs.

Kjarni sýningarinnar var samnefnd kvikmynd sem að hluta var tekin upp í Grikklandi og á Íslandi á síðasta ári, að öðrum hluta samansett úr myndefni frá ýmsum ljósmynda- og kvikmyndasöfnum. Í forgrunni myndarinnar eru tveir til þrír einstaklingar í senn, kviksettir í sandi svo höfuðin ein standa upp úr. Ófærir um sjálfstæða hreyfingu tyggja þeir á milli sín eða skiptast á að gleypa ofan í sig og gubba út úr sér hvítum silkiborðum sem á eru ritaðar ýmsar klisjur og kreddur vestræns samfélags:

Betra er illt yfirvald en ekkert. Anarkí er æðsta syndin. Hinir hæfustu lifa af. Vinnan göfgar manninn. Lengi tekur sjórinn við. Ég elska þig. Stétt með stétt. Öll í sama báti. Allir menn eru fæddir jafnir. Allir eru jafnir fyrir lögum. Með lögum skal land byggja.

Einnig tyggja þeir orð og hugtök sem álitin eru grunngildi og leiðarstef þessa sama samfélags: tjáningarfrelsi, réttindi, lög og regla, svo nokkur séu nefnd. Loks halda þeir á milli sín nokkrum pörum tvíhyggjunnar sem stöðugt leitast við að einfalda heiminn og tilveru mannsins — skipta flækjum og átökum hans við sjálfan sig og aðra upp í andstæðar fylkingar góðs og ills, líkama og sálar, hins rétta og hins ranga, orsaka og afleiðinga. Annaðhvort eða.

Að baki hinna kviksettu flæða myndir sem, í bland við slurk af svörtum húmor, sýna dökka mynd af vestrænni siðmenningu. Margbreytilegar birtingarmyndir kapítalisma, stríðsreksturs, nýlendustefnu, iðnvæðingar, þjóðerniskenndar, trúarbragða, tvíhyggju og línulegrar hugsunar vestrænnar menningar, kallast á við frasana og afhjúpa merkingu þeirra og hlutverk. Saman varpa myndirnar, frasarnir og kviksettir líkamarnir þannig upp mynd af ófrjálsri og (bókstaflega) kviksettri stöðu einstaklingsins í samfélaginu — „varpa ljósi á persónulega upplifun á lífi undir kapítalisma,“ svo orð Jóns Proppé séu fengin að láni.⁴

Í grafhvelfingu í anddyri safnsins héngu silkiborðarnir úr myndinni, nú vafðir á jarðarfararkrans sem gnæfði yfir lítilli vöggulaga líkkistu sem út úr stóð snuð. Upp úr svörtum sandi sem kistan stóð á gægðust höfuð tveggja barna sem á milli munna sinna héldu uppi enn einum frasanum: Frá vöggu til grafar. Heyrðist hvar mold var mokað yfir gröf og gerilsneydd rödd konu ávarpaði gesti sýningarinnar: „Hjartanlega velkomin í veröldina okkar.“ Í afmörkuðu rými innar í safninu stóð færiband hlaðið afskornum fuglsvængjum í þúsundatali og úr heyrnatólum sem héngu á færibandinu mátti heyra annan hafsjó af klisjum sem hlaðast hvert ofan á annað og mynda auglýsingakennda frasamartröð.

Þótt frasarnir séu margir og að einhverju leyti innbyrðis ólíkir gnæfir titilfrasinn yfir. Ekki einungis vegna stöðu hans yfir inngangi safnsins, heldur má einnig sjá hann sem gríðarstórt tannhjól í enn stærri vél, en hina frasana sem smærri tannhjól sem snúast þurfa stöðugt og óhindrað svo uppistöðutannhjólið og þar með sjálf vélin haldist gangandi. Andspænis tvennum dyrum sem hvor um sig gengur að sitthvorri vélinni — fyrrgreindri vél ríkjandi hugmynda- og efnahagskerfis og tungumáls þess annars vegar; kaleidóskópískri tímavél Angeli Novi hins vegar — stígum við upp í þá síðarnefndu er tekur okkur í ferðalag um eðli og hlutverk þeirrar fyrrnefndu.

Framfaragoðsögnin

Bökkum fyrst sem snöggvast og víkjum aftur að spurningunni sem Benjamin svarar: Hvað eru framfarir? „Framfarir er augljóslega gildishlaðið orð,“ segir finnski heimspekingurinn Georg Henrik von Wright, sem í bók sinni, Framfaragoðsögnin, tekst á við hugtakið og notkun þess — orðið bakvið hugmyndina, merkinguna handan goðsagnarinnar. Þar sem framfarir eru augljóslega háðar gildismati, segir von Wright, og eru því ómælanlegt fyrirbæri, verður framfaragoðsögnin — kenningin um að „manninum og samfélagi hans muni vegna betur ef þau eru frjáls að fylgja þeirri meginreglu Kants að treysta á skynsemina í stað kennivaldsins“ — merkingarlaus. Skynsemi eins er nefnilega óskynsemi annars og „engar staðreyndir í mynd aukinnar lestrarkunnáttu, bætts heilbrigðisástands eða hærri tekna á hvern íbúa“ geta nokkurn tíma falið í sér merki um óumdeilanlegar framfarir, ekki frekar en framleiðslugeta þjóðar eða orkunotkun á hvern íbúa:

Þar með skilur það sig frá skyldum hugtökum á borð við breyting og vaxtaraukning — og einnig þróun, hugtök sem grundvölluð eru eða má grundvalla á staðreyndum einum. Það er hins vegar ekki hægt að ákvarða með vísindalegri sönnunarfærslu né á annan hátt út frá staðreyndum hvort tiltekið ástand felur í sér framfarir miðað við eitthvað annað.⁵

„Auðvitað getur verið óumdeild staðreynd að eitthvað sé einhverju öðru betra sem leið að settu marki,“ segir von Wright. Þar er hins vegar um að ræða tækisgildi en mat á því „byggist á staðreyndum og er því ekki hreinræktað gildismat“.⁶ Upp getur komið ný aðferð, ný tækni sem gerir tiltekna framleiðslu hagkvæmari framleiðandanum. Ný aðferð við að framleiða meiri orku með lægri tilkostnaði en áður eru þannig augljóslega til marks um tæknilegar framfarir í orkuframleiðslu. En hún segir ekkert um framfaragildi orkuvinnslunnar sjálfrar — ekki frekar en árásin á Dresden sem vissulega bar vitni um framfarir í hernaðartækni en sagði ekkert um framfaragildi hernaðar. Slíkt er og verður alltaf háð gildismati og þar sem gildi er huglægt fyrirbæri, ákvarðað og metið af einhverjum eins og von Wright bendir á, er hlutlægt mat á framfaragildi fyrirbæris alltaf ómögulegt.

Á skjön við þá algengu hugmynd að í kjölfar margítrekaðs dauða Guðs — þegar hið jarðneska eða mennska tók við af hinu yfirjarðneska eða guðlega — hafi kennivald trúarbragða liðið undir lok, bendir flest til þess að prestskraganum hafi einfaldlega verið komið fyrir á framfaragoðsögninni. Í nafni framfara er haldið í krossferðir; árásarstríð eru háð undir því yfirskini að innleiða pólitískar framfarir sem nefndar eru lýðræði, frjáls markaður og kvenfrelsi⁷; og þeir sem ekki fallast á að kyngja bragðvondri oblátunni eru álitnir grunsamlegir, óvinveittir og mega því vara sig.

Rétt eins og trúarbrögðin krefst framfaragoðsögnin hugmynda- og tungumálalegrar einföldunar sem kristallast í tvíhyggjunni — sama handriti og gerir dómskerfinu kleift að setja upp leikrit um skýrar línur, dregnar á milli hins rétta og ranga í hlutverkum sakleysis og sektar. Systir tvíhyggjunnar heitir pragmatismi og boðar hún hástöfum skynsamlegar ákvarðanir, öfgalaus sjónarmið, vitsmunaleg stjórnmál og raunsæjar væntingar. Aftur skortir hér spurningamerkið og efann í tungumálið. Hver skilgreinir gagnsemi? Hver útlistar raunsæi? Á forsendum hvaða hugmyndafræði er þetta skilgreint? Því þvert á það sem boðberar hans halda oft fram, er pragmatisminn grundvallaður á hreinræktaðri hugmyndafræði — ekkert er óhjákvæmilegt eða sjálfgefið við hina pragmatísku stefnu hverju sinni.

Berháttaðar sinni guðlegu ásýnd, og sviptar ímynd pragmatismans sem hins sjálfgefna, eru framfarir þannig svo gott sem marklausar sem pólitískt vopn. Á bakvið orðin liggur alltaf hugmyndafræði skreytt gulli goðsagnarinnar.

Kröfur um betra líf?

Fljótt á litið birtist öll umræða um framfarir líkt og mannkyninu hafi verið refsað fyrir að byggja Babelsturn. Þannig eru ólíkar fylkingar sem standa hvor andspænis annarri í átökum um tilteknar áætlanir, sem keyrðar eru áfram í nafni framfara, ekki einungis ósammála um tilgang framkvæmdanna, áhrif þeirra og afleiðingar — þær tala einfaldlega ekki sama tungumálið. Orð takast á, en ekki orð við orð heldur liggur togstreitan innan hvers einasta orðs og í notkun þess. Merking orða er ólík eftir því hverjir mæla þau, sem leiðir til þess að vilji andstæðingar framkvæmdanna beita orðum í baráttu sinni — að því gefnu, sem ekki er sjálfgefið, að félagsleg staða þeirri geri þeim það kleift — ganga þeir undantekningalaust inn á stríðssvæði þar sem barist er um hvert orð.

Þar mæta þeir ofurefli viðtekinnar hugsunar og standa þannig í sporum mótmælenda vopnuðum tjáningarfrelsinu andspænis lögvörðu vopnabúri ríkisvaldsins. Og rétt eins og ofbeldi yfirvaldsins — ólíkt valdbeitingu einstaklingsins, sem ekki er einungis ólögleg heldur einnig álitin siðferðislega röng — hefur orðskilningur hins efnahagslega og pólitíska yfirvalds stöðu hins sjálfgefna. Samræða verður þannig að draumsýn og baráttan um orðið og merkingu þess verður í eðli sínu byltingarkennd. Hún snýst um að afkóða tungumálið, afhjúpa og gildisfella ráðandi merkingu orðanna, og loks steypa þeim af stalli.

Ferðumst áratug aftur í tímann og hlýðum á framfarapostulann Alain Belda, forstjóra bandaríska álfyrirtækisins Alcoa. „Það er til fólk sem er á móti framförum,“ sagði hann í viðtali við Morgunblaðið, aðspurður um rök andstæðinga Kárahnjúkavirkjunar og álversins á Reyðarfirði, en bætti svo við: „En til allrar hamingju vex umheimurinn og fólk gerir kröfur um betra líf. Okkar verkefni er að finna gott jafnvægi þarna á milli.“⁸

Orðanotkun sem þessi leggur að jöfnu velmegun og hagvöxt, sem samkvæmt Belda er til marks um framfarir, þvert á greiningu von Wright sem bendir á að „eini mælikvarðinn á framfarir í lífskjörum manns er það hvernig hann sjálfur metur ástand sitt.“⁹ Hún gefur þá mynd af andstæðingum virkjunarinnar að þeir séu óvinir framfara og þar með andstæðingar velmegunar. En óvini framfara er einungis hægt að sigta út og benda á séu framfarir séðar og skildar sem óhreyfanlegur fasti — órjúfanlegur sannleikur; „gott jafnvægi“. Og þó þær séu það vissulega að mati Belda og hugmyndasystkina hans, þá tala þau ekki eina tungumál heimsins. Þau tala takmarkað tungumál framfaragoðsagnarinnar, en í orðaforða þess er ekkert pláss fyrir eyðileggjandi, kúgandi og ofbeldisfullt eðli framfaranna sem það boðar.

Í „betra lífi“ Belda er ekki pláss fyrir staðreyndir — og munum að ólíkt gildum eru staðreyndir mælanlegar — á borð við það að álið sem fyrirtæki hans framleiðir og bætir núllum á bankareikninga eigenda þess og æðstu yfirmanna, er og hefur lengi verið meginuppistaða stríðsvopna. „Ál er orðið að nauðsynlegasta hráefni nútíma hernaðar,“ sagði hernaðarsérfræðingurinn Dewey Anderson árið 1951 og bætti svo við: „Enginn hernaður er mögulegur, ekkert stríð er hægt að heyja með góðu móti í dag, án þess að nota og eyða gífurlegu magni af áli.“¹⁰ Og þó meira en hálf öld sé liðin síðan Anderson mælti þessi orð hefur samband áls og stríðs ekkert breyst. „Stríð var gott fyrir Alcoa,“ segir í sögubókum fyrirtækisins, en þátíðin er bæði óþörf og villandi því stríð er gott fyrir Alcoa og aðra álframleiðendur.¹¹ Mulið ál er aðal innihald vopna á borð við Daisy Cutter sprengjuna og „græni málmurinn,“ eins og almannatenglarnir kalla álið í dag, gegnir meginhlutverki við smíði léttra og hraðskreiðra farartækja á borð við F18 orrustuflugvélina, sem — til að troða kirsuberi ofan á jarðaberið á rjómakökunni — gengur fyrir lífrænu eldsneyti og ber því „hið viðeigandi heiti Græna vespan,“ eins og Barack Obama komst að orði þegar hann tilkynnti að þotunni yrði flogið í fyrsta sinn á alþjóðlegum degi jarðarinnar.¹²

Og til að svekkja þá sem nú standa æstir upp og halda því fram að staða framleiðandans sé hlutlaus, óháð notkun kaupandans, eru eyðileggjandi áhrif álframleiðslunnar miklu dýpri og víðtækari. Þau ná langt út fyrir vængjaþyt orrustuflugvélanna og hefjast löngu áður en sprengjan lendir á skotmarki sínu.

Menningarlegt þjóðarmorð

Það flytur okkur til Indlands þar sem tröllaukin iðnvæðing á sér nú stað í nafni framfara. Og þó hún færi vissulega byr undir báða hagvaxtarvængi indverska ríkisins og þyngi um leið fjársekki yfirþjóðlegra málmafyrirtækja, hefur hún á sama tíma slík áhrif á samfélög frumbyggja að fölsun væri að kalla það annað en menningarlegt þjóðarmorð. Í þágu námugraftar og byggingar hverrar verksmiðjunnar á fætur annarrar, er fólk flutt með valdi af búsvæðum sínum og þar með kippt úr félagslegu samhengi sínu — láréttum samfélagsstrúktúrum reistum á hugmyndum sem ekki rúmast innan hins lóðrétt skipulagða, iðnvædda, vestræna kapítalisma. Það er rekið burt úr lífi sínu og flutt nauðungarflutningum inn í stórborgir þar sem hlutskipti þess umsnýst á svipstundu. Skyndilega er það statt á botni stigveldis sem stuttu áður átti hvorki sæti í hugsun þess né efnislegum veruleika.

„Þjóðarmorð þýðir að drepa (caedo á latínu) fólk, kynstofn eða þjóðflokk (genus),“ útskýra Felix Padel og Samarendra Das:

Við athugun á því sem fólst í þjóðarmorðunum á ættbálkum Ameríku, er augljóst að morðin voru á tveimur stigum: útrýming á einstaklingum og menningu. Frásagnir frá þessum tímum herma að innfæddiríbúar Ameríku vildu margir frekar deyja en að lifa af án lands og menningar. Stefna Bandaríkjanna frá og með síðari hluta nítjándu aldar var að taka yfir umráðasvæði ættbálkanna og koma eftirlifandi meðlimum þeirra fyrir á verndarsvæðum þar sem þeir gátu ekki lengur framfleytt sér sjálfir.¹³

Til viðbótar við uppbrot og eyðingu samfélagsstrúktúra felst menningarlegt þjóðarmorð í því hvernig skaðleg umhverfisáhrif verkefna sem framkvæmd eru í nafni framfara — báxítgröftur og álvinnsla í tilfelli Kond ættbálkanna sem Padel og Das starfa með og fjalla um í skrifum sínum — eru af slíkri stærðargráðu að heilu landssvæðin þurrkast upp og verða fullkomlega óræktanleg í komandi framtíð. Fótunum er þannig gjörsamlega kippt undan frumbyggjunum sem þýðir að:

Frá sjónarhóli frumbyggja ættu öll þessi verkefni líklega að heita nauðungarflutningar — orðið framfarir virkar sem yfirvarp og stangast á við reynslu þeirra. Stærstur hluti hins ritaða máls [um verkefnin] bætir gráu ofan í svart með því að smækka fólk niður í „þá sem bolað hefur verið í burtu“ og sársauka þess niður í greiningu sem sviptir þá mennskunni. Afar fáir byggja á orðum og skilningi þeirra sem sviptir hafa verið rétti sínum til að skilja raunveruleikann bak við nauðungarflutningana.¹⁴

Stöðugt eru raddir efasemdamanna þaggaðar í kaf með lofsöngvum framfaragoðsögninni til dýrðar, og þeir ekki eingöngu sakaðir um að vera bæði andstæðingar framfara og talsmenn eilífs viðhalds á hefðum¹⁵, heldur einnig um viðhorf sem óvinveitt séu samfélaginu — jafnvel hættuleg mannkyninu. Gríðarstór skóglendi á Indlandi hafa til að mynda verið opinberlega skilgreind af yfirvöldum sem „ásótt af maóistum,“ en á umræddum svæðum hafast við Naxalítarnir svokölluðu — vopnaðir hópar frumbyggja og maóista sem hafa árum saman varið landsvæði sín, fólk og menningu fyrir árásum yfirvalda. Eins og indverski rithöfundurinn Arundhati Roy bendir á, en fyrir tveimur árum dvaldi hún með Naxalítunum og ferðaðist með þeim um skógana svo vikum skipti, er þetta síst af öllu ónákvæmt eða hirðuleysislegt orðalag. Það er bæði lúmskt og úthugsað auk þess sem það felur í sér sjúkdómsgreiningu. „Lækna þarf sjúkdóma. Útrýma þarf pestum. Maóistana þarf að þurrka út,“ segir Roy og dregur þannig saman hvernig orðaforða menningarlegs þjóðarmorðs hefur verið laumað inn í tungumálið.¹⁶

Bökkum þá tvær aldir aftur til Englands þar sem lúddítarnir svokölluðu, skipulagðir hópar breskra vefara, risu upp gegn aukinni vélvæðingu iðnar sinnar á fyrstu áratugum nítjándu aldar. Saga þeirra og arfleið hefur verið beygð og sveigð í þágu framfaragoðsagnarinnar, eins og birtist til að mynda skýrt í fremur nýlegum skrifum Finns Oddssonar, þá framkvæmdastjóra Viðskiptaráðs Íslands. Hann sagðist hafa litið í sögubækurnar og rekist þar á lúddítana, og sagði að „þó hreyfing Luddita hafi verið skammlíf í Bretlandi virðist nú 200 árum síðar örla á svipuðum hugmyndum í íslenskum stjórnmálum.“¹⁷

Finnur fullyrðir að lúddítarnir hafi barist „gegn almennum lífskjörum í samfélaginu sem byggðu á hagkvæmari framleiðslu,“ en þegar nánar er að gætt voru þeir síst af öllu andstæðingar bættra lífskjara — hvorki eigin né annarra. Glæpur þeirra var að setja spurningarmerki við orðræðu framfarastjórnmála; sjá í gegnum þá merkingu sem orðunum var gefin svo knýja mætti fram þær breytingar á iðn þeirra sem verksmiðjueigendunum hentaði; finna á eigin skinni hvernig innleiðing nýrrar tækni leiddi til verri gæða handverksins, einhæfrar og sligandi vinnu, verri afkomu og lífskjara. Þegar þeim varð ljóst að fyrir yfirvöld og verksmiðjueigendur hafði málstaður þeirra ekkert vægi, fylktu þeir liði undir formerkjum hins goðsagnakennda Ned Ludd og rústuðu í skjóli nætur þeim vélum sem ógnuðu starfsháttum þeirra og lífum. Og til að gera nokkuð langa sögu stutta, voru þeir í kjölfarið ofsóttir af yfirvöldum sem komu fyrir flugumönnum í félagsskap þeirra (kunnuglegt), handtóku þá og fangelsuðu, og leyfðu loks vel völdum lúddítum að kynnast göfugu réttlæti snörunnar.

Þegar söguspekingar á borð við framkvæmdastjóra Viðskiptaráðs fullyrða að þó „tæknivæðing hafi gert afmarkaða stétt óþarfa“ hafi það samt sem áður verið „samfélagslega hagkvæmt að auka afköst,“ og því hafi andstaða lúddítanna verið óréttlætanleg, þá tala þeir tungumál menningarlegs þjóðarmorðs. Frekja framfaragoðsagnarinnar krefst þess að lifnaðar- og starfshættir allra færist í einsleitt form, hagkvæmt framleiðslukerfinu. Standi einhverjir í vegi fyrir þeirri þróun má byrja á að lofa þeim kaupauka, bættum lífsgæðum í formi menntunar, lesskilnings, rafmagnstækja, íþróttahúsa og heilbrigðisþjónustu — gæðum sem eru öll háð gildismati, eins og von Wright bendir á, og geta því með engu móti talist til framfara. Hafni þetta sama fólk hins vegar mútunum, neiti að láta neyða upp á sig „nútímanum“ og taki jafnvel upp siðferðislega fordæmda valdbeitingu hina valdalausu — þá má einfaldlega troða því í skó og þaðan í fótspor lúddítanna og gera þannig úr því, eins og rithöfundurinn Kirckpatrick Sale tekur til orða, „táknrænan andstæðing, sem afgreiða má sem bæði árangurslausan og óraunsæjan, hlutverk sem lúddítarnir voru þvingaðir til að þjóna.“¹⁸

Endalok sögunnar og samþykki Bernays

Upp úr ösku kalda stríðsins reis enn ein útgáfa kenningarinnar um endalok sögunnar — kenningar sem Hegel, Marx og Alexander Kojève höfðu áður sett fram, hver með sínum hætti.¹⁹ Í samhljómi við framfaragoðsögnina gerir eftirkaldastríðsútgáfan, sem runnin er undan rifjum bandaríska hagfræðingsins Francis Fukuyama, út á þá hugmynd að einungis ein leið standi mannkyninu til boða — ein leið byggð á einu tilteknu gildismati og einhliða skilningi á hinu pragmatíska. Lýsti Fukuyama því yfir að í ljósi hruns Sovétríkjanna væri samblanda hins svonefnda frjálslynda lýðræðis Vesturlanda annars vegar og frjálsa markaðar kapítalismans hins vegar, eina pólitíska og efnahagslega hugmyndakerfið sem enn stæði föstum fótum í heiminum. Engin önnur hugmyndakerfi ógni þessum kokteil né komi til með að ógna honum og standa í vegi fyrir útbreiðslu hans um bróðurpart heimsins. Hugmyndafræðilegum átökum sé þar með lokið, engin þörf sé á þeim eftir útför ríkiskommúnismans, en í staðinn taki fyrst og fremst við deilur um ólíkar, tæknilegar útfærslur á framkvæmd þessa eina eftirstandandi hugmyndakerfis.²⁰ Undirstöðum hins frjálslynda lýðræðis hefur Fukuyama lýst í örfáum orðum:

Ástand það sem kemur upp við endalok sögunnar er frjálslynt að því leyti að í gegnum lagakerfi viðurkennir það og verndar alhliða rétt mannsins til frelsis, og lýðræðislegt að því leyti að það er einungis til fyrir tilstilli samþykkis þeirra sem er stjórnað.²¹

Gleymum meintu einstaklingsfrelsi vestrænna samfélaga og horfum á samþykkið sem Fukuyama er hugleikið og er í raun límið sem heldur saman kenningu hans og annarra meðvitaðra eða ómeðvitaðra hugmyndafræðinga endaloka sögunnar. Ríkjandi ástand er samkvæmt þessu til komið vegna almenns samþykkis hinna valdalausu, sem það og stendur eða fellur með. Minna er fjallað um hvernig sjálft samþykkið er til komið, í besta falli gert ráð fyrir því svo lengi sem hinir valdalausu hafni ekki beint þessu fyrirkomulagi — sem þeir gætu auðvitað einungis gert með áðurnefndri valdbeitingu hinna valdalausu, ekki er kosið um raunverulega ólík hugmyndakerfi í kjörklefanum — samþykki þeir það í grundvallaratriðum.

Raunveruleikinn er auðvitað flóknari en svo og kallar fram mynd hinna kviksettu, tyggjandi þegna. Margkrýndur faðir almannatengslaiðnaðarins, hinn bandaríski Edward Bernays — sem á afrekaskrá sinni hefur meðal annars að hafa peppað upp almannastuðning við þátttöku Bandaríkjanna í Fyrri heimsstyrjöldinni, leikstýrt upphafinu af félagslega samþykktum reykingum kvenna, og gert mögulegt valdaránið í Gvatemala árið 1954 sem stutt var af Bandaríkjastjórn og CIA²² — setti fram nokkuð góða útskýringu á tilurð og viðhaldi slíks samþykkis strax í fyrstu málsgrein bókar sinnar, Propaganda, sem birtist fyrst á prenti árið 1928 og hefur enn þann dag í dag sess heilagrar ritningar almannatenglanna:

Meðvituð og skynsamleg hagræðing á skipulögðum venjum og skoðunum fjöldans er nauðsynlegur þáttur í lýðræðissamfélagi. Þeir sem stjórna þessu óséða gangverki samfélagsins mynda hið ósýnilega stjórnvald sem er hið raunverulega stjórnvald lands okkar.²³

Almennt er auðvitað litið svo á að hver og einn samfélagsþegn taki upplýsta ákvörðun um pólitískar skoðanir sínar og neysluvenjur, ákvörðun sem tekur helst á sig mynd í kjörklefanum og versluninni. En Bernays segir að þar sem við núverandi samfélagsskipulag sé ómögulegt fyrir nokkurn mann að mynda sér upplýsta afstöðu til allra þeirra mála sem honum eru viðkomandi, hafi samfélagið „samþykkt að takmarka valkosti sína við hugmyndir og hluti sem athyglin beinist að með hjálp áróðurs af öllum gerðum.“²⁴

Og hvers vegna er þá ákvarðanatakan ekki færð í hendur örfárra gáfumanna sem valið gætu þau kerfi, hugmyndir og vörur sem móta eigi samfélagið og stjórna þróun þess? Hvers vegna ekki frekar að búa við menntað einveldi? Því samkvæmt Bernays hefur frjáls samkeppni orðið fyrir valinu og því hafi „samfélagið samþykkt að leyfa frjálsri samkeppni að vera skipulögð með forystu og áróðri“. Með öðrum orðum hefur samfélagið samþykkt að láta hið ósýnilega stjórnvald skapa samþykki sitt á hugmyndum, kerfum og vörum. Samþykkt að gangast undir hulið kennivald þeirra sem skapa áróðurinn. Og sé greining Bernays ekki gloppótt hefur fyrrgreinda samþykkið orðið til líkt og hið síðarnefnda, í gegnum hugmynd sem komið er fyrir með áróðri og samfélagið sjálft japlar svo á henni til sigurs og viðhalds.

Þegar pólitíkusar og álitsgjafar umorða Altúngu Voltaires og fullyrða að þó kerfið sem við búum við í dag — fukuyamískar bólfarir hins svonefnda frjálslynda lýðræðis og frjálsa markaðar, drifnar áfram á eldsneyti framfaranna — sé vissulega ekki fullkomið, sé það þrátt fyrir allt besta mögulega hugmyndakerfið sem í boði er; þá er um að ræða skólabókadæmi um samþykki að hætti Bernays. Enn einn frasinn tugginn manna á milli, til þess gerður að festa í sessi þá kreddu að hver einasta hugmynd um ólíka lifnaðarhætti og öðruvísi samfélagsskipulag en ríkir hér og nú, sé þeim ókosti búin að standa ekki jafnfætis hinu ófullkomna en þó besta fyrirkomulagi sem í boði er og alltaf verður. Amen og útgöngusálminn syngur Margaret Thatcher: „Það er ekkert alternatíf.“

Koffínlausar lausnir

Í skugga sálmsins stendur hin þversagnakennda lausnarkrafa. Gagnrýni krefst alltaf lausna og kallar á valkosti, og í viðleitni sinni við að bregðast við þeirri kröfu er sá sem gagnrýnir framfarastjórnmálin þjakaður af bernaysísku samþykki samfélagsins á því að raunverulegar lausnir séu ekki einungis óvelkomnar heldur einnig ástæðulausar. Og þar sem samþykkið þenur út vængi engilsins og stendur í vegi fyrir raunverulegum lausnum á hryllingnum sem hann sér, upplifir hann sig oft tilneyddan að koma í staðinn upp með sniðugar lausnir til að selja samfélaginu. Þær skulu vera einfaldar svo samfélagið skilji þær og kaupi um leið; jákvæðar, því skorin hefur verið upp herör gegn neikvæðni; neyslumiðaðar svo hægt sé að framkvæma þær í gegnum hversdagsleg verk þegnanna; einstaklingsmiðaðar, því þú þarft sjálfur að „vera breytingin sem þú vilt sjá í heiminum,“ eins og Gandhi sagði (reyndar aldrei²⁵) svo spaklega; og loks friðsamar, því valdbeiting hinna valdalausu er fordæmd og síst af öllu sjálfgefin.

Í slíkum viðbrögðum við lausnakröfunni kristallast það sem slóvenski heimspekingurinn Slavoj Žižek kallar koffínlausan raunveruleika. Í dag býður markaðurinn upp á ógrynni varnings sem sviptur hefur verið illræmdum eiginleika sínum, segirŽižek og tekur sem dæmi koffínlaust kaffi, áfengislausan bjór og fituskertan rjóma:

Og listinn heldur áfram: Hvað um sýndarkynlíf sem kynlíf án kynlífs, kenningu Colins Powell um hernað án mannfalls (á okkar hlið, að sjálfsögðu) sem hernað án hernaðar, endurskilgreiningu samtímans á stjórnmálum sem stjórnkænsku sérfræðinga sem stjórnmál án stjórnmála?²⁶

Og getum við þá ekki bætt við grænni orku, umbótum innan kirkjunnar, samfélagslegri ábyrgð stórfyrirtækja — hverri einustu hugmynd sem framkvæmd hefur verið í kjölfar ákalls um lausnir á vandamálum sem upp koma og skekkja ímynd stöðugleikans? Í andrúmslofti endaloka hugmyndafræðilegra átaka dafnar ekki ólíkur gróður og gagnrýni hneigist því gjarnan til koffínlausra lausna. Spurningin um vernd eða vinnslu náttúruauðlinda snýr þannig ekki að því hvort og þá hvers vegna — eða hvers vegna ekki — ætti að viðhalda þeim lífsháttum og menningu sem háð eru stórkostlegri ágengni mannsins gagnvart náttúru, „óæðra“ fólki og „frumstæðri“ menningu; heldur einfaldlega hvar og hvernig best er að halda vélinni gangandi, séð frá pólitísku, efnahagslegu, eða ímyndarlegu sjónarhorni. Með sama hætti hefur baráttan gegn kúgun kvenna að miklu leyti snúist upp í það markmið að koma konum á hæsta þyrlupall þess valdastrúktúrs og efnahagskerfis sem viðheldur þessari sömu kúgun — fullkomlega til marks um þá þversögn sem Žižek eignar koffínlausa veruleikanum, þar sem „fyrirbærið sem olli skaðanum ætti um leið að vera lyfið við honum.“²⁷

Afkóðun tímaskyns, söguskilnings og tungumáls

Aftur á Nýlistasafnið þar sem útsýnið úr tímavél Angeli Novi er ekki einungis flókið og margslungið, heldur einnig pólaríserað af aldalangri sögu uppbyggingar og eyðileggingar, kúgunar og andófs — svo að hvorki smiðir hennar né farþegar gætu nokkurn tíma kallað eftir einföldu(ðu)m, koffínlausum viðbrögðum og lausnum við hamförunum sem þeir sjá, skynja og takast á við. Vekur það óhjákvæmilega upp vangaveltur um hvort einhverjar útgönguleiðir séu í raun til staðar. Eða er mannkynið dæmt til eilífrar kviksetningar? Dæmt til að verja tilveru sinni japlandi á frösum um leið og óstöðvandi katastrófan sem engill sögunnar horfir upp á — óréttlætishaugurinn eins og Žižek kallar hana — stækkar áfram inn í eilífðina?

Jáyrði við slíku væri auðvitað aum undirgefni við boðbera framfaragoðsagnarinnar. Nauðbeygð viðurkenning á þeim kjarna hugmyndafræði endaloka sögunnar að aðeins ein og óhjákvæmileg leið standi manninum til boða.

Sprenging Kárahnjúkavirkjunar — sem í mynd Angeli Novi er framkölluð með sömu sprengingu og rústaði Dimmugljúfrum vorið 2003 og lék lykilhlutverk í áróðursherferð forkólfa framkvæmdanna — kallast ekki einungis á við sprengingu Miðkvíslarstíflunnar í Laxá haustið 1970, heldur gengur einnig beint inn í andófshefð sem rússneski anarkistinn Michail Bakunin hvatti til með þeim orðum að ástríðan fyrir eyðileggingu sé líka ástríða fyrir sköpun. Ólíkt eyðileggingarmætti framfaragoðsagnarinnar, sem hefur þann megin tilgang að vaða óhindruð áfram og ýta úr vegi þeim sem leggja stein í götu hennar, gerir slík eyðilegging ráð fyrir algjörri núllstillingu — úr ösku virkjunarinnar rísi því hvorki vindmyllur, gagnaver né aðrar koffínlausar lausnir.

Með myndum af skemmdum og óvirkum klukkum vísa Angeli Novi jafnframt til Júlíbyltingarinnar í Frakklandi árið 1830 og kalla þannig eftir vitund sem náskyld er skapandi eyðileggingu Bakunins og Walter Benjamin skýrði í fimmtándu tesu fyrrnefndrar ritgerðar, Um söguhugtakið:

Vitundin um að brjóta upp samfellu sögunnar er byltingarstéttum eiginleg á því augnabliki sem þær láta til skarar skríða. Franska byltingin tók nýtt tímatal í notkun. Fyrsti dagurinn í hverju dagatali gegnir því hlutverki að draga saman tíma sögunnar. Og að grunni til er það alltaf sami dagurinn sem snýr aftur í formi hátíðisdaga, sem eru minningardagar. Dagatölin telja sem sagt tímann ekki á sama hátt og klukkur gera. Þau bera vitni söguvitund sem virðist hafa horfið sporlaust úr Evrópu fyrir um hundrað árum. Strax í Júlíbyltingunni átti sér stað atvik þar sem þessi vitund fékk að njóta sín. Þegar fyrsti dagur átakanna var að kvöldi kominn, kom í ljós að skotið hafði verið á turnklukkur víða um París á sama tíma án þess að nein tengsl hafi verið þar á milli.²⁸

Þetta uppbrot á samfellu sögunnar „fangar tímann,“ eins og þýski heimspekingurinn Herbert Marcuse komst að orði²⁹, lýsir um leið yfir algjöru gjaldþroti ríkjandi hugmyndafræði og strúktúra samfélagsins, og bindur þannig táknrænan endi á tíma kúgaranna. Í anda föngunar tímans og þess sem rithöfundurinn William Burroughs kallaði að „sprengja gat á tímann,“ ráðast Angeli Novi gegn línulegu tímaskyni og hugsun með því að afnema á köflum tímakóða myndefnisins sem þau meðhöndla. Þannig afmást mörk ólíkra mynda. Þannig hverfa gjár sem áður héldu tveimur eða fleiri ólíkum hugmyndum og sögulegum atburðum aðskildum. Og úr verður lífrænt upplausnarástand sem getur af sér ófyrirsjáanlega, kaótíska, stafræna mynddrullu — með öðrum orðum: anarkí, hina æðstu synd. Með afkóðun söguskilnings, tímaskynjunar og hugsunar er okkur ekki einungis fært að brjóta upp bilið milli hugmynda og atburða sem samkvæmt línulegri söguskoðun framfaragoðsagnarinnar eru til marks um krómatískt skref fyrir skref í ferðalaginu til fyrirheitna landsins; heldur reisa á sama tíma brýr milli andófs og uppreisna á ólíkum stöðum heimsins og sögulega fjarlægum tímabilum.

Það sama gildir um tungumálið, því ekki síður en klukkan — vítahringur vinnunnar, líf mannsins í gangverki vélarinnar — er ráðandi merking orðanna undir framfaragoðsögninni, einungis enn eitt tannhjólið. Rétt eins og tölur klukkunnar eru tákn um tiltekin skref í viðhaldi gangverksins, felur merking hvers orðs — hvers frasa, hverrar klisju — í sér niðurnegldar venjur og hugmyndafræðilega fasta. Árásirnar á klukkurnar haldast þannig augljóslega í hendur við árás á orðin — afkóðun tungumálsins. Eins og sprettunál rekur hún upp orðspor og merkingarþræði framfaragoðsagnarinnar. Líkt og hnífur sker hún í sundur silkiborða frasanna. Eins og gríðarstór skófla mokar hún upp hina kviksettu. Sem óvelkominn skrúflykill laumast hún milli tannhjóla vélarinnar og stendur þannig í vegi fyrir snúningi þeirra. Þannig opnast dyr, en ekki að vélum heldur að hugsun, skynjun og tilveru handan goðsagnarinnar — að ófyrirsjáanlegum og takmarkalausum möguleikum lífs án vélarinnar.³⁰

________________________________________________________

Sjá einnig

Þóroddur Bjarnason: Jafnvægislist
Jón Proppé: Standing in the way of progress
Snorri Páll Jónsson Úlfhildarson: Angeli Novi’s Time Bomb Ticking in the Continuum of History

Angelinovi.com

________________________________________________________

Tilvísanir