Grote stuwdammen hebben dramatische gevolgen. Natuurgebieden worden aangetast en talloze mensen worden ontheemd. Minder bekend is dat grootschalige hydro-elektriciteit ook ernstige gevolgen heeft voor het klimaat. Grote damreservoirs kunnen, ondanks het schone imago, zelfs meer bijdragen aan het broeikaseffect dan fossiele energie.
Enige jaren geleden verbleef ik een maand in de vallei van de Narmada rivier, bij tribale activisten die zich al tientallen jaren verzetten tegen de Sardar Sarovar dam in midden India (Trouw, 17 januari 2007). De oorspronkelijke bevolking, de adivasis, zijn wanhopig. In hun door Gandhi geïnspireerde strijd proberen ze zich soms zelfs te verdrinken, wanneer hun dorpen onder water komen te staan. Liever dat dan gedwongen verhuizen van de vallei naar de tinnen huisjes op onvruchtbare grond. Land dat niemand anders wil, de enige grond beschikbaar in het dichtbevolkte India. De gedwongen verhuizing naar deze reservaten, in het kader van ‘vooruitgang’, is vergelijkbaar met de geschiedenis van Amerikaanse Indianen of de Aborigines in Australië. De gevolgen van grote dammen: culturen sterven en er blijft niet veel meer over dan alcoholisme, depressie en geweld.
Een ander dramatisch voorbeeld is de ontheemding van de Chakma in Bangladesh door de Kaptai dam. Veertigduizend Chakma vluchtten naar India, maar kregen geen legale status. Gewelddadige conflicten over land hebben vervolgens 10.000 levens gekost.
Grote dammen hebben geen zuiver blazoen. De onafhankelijke Wereld Commissie voor Dammen (WCD), bestaande uit experts, tegenstanders én industrie, moest de feiten boven water halen. De WCD schatte in 2000 dat wereldwijd 40-80 miljoen mensen zijn ontheemd. Een recenter rapport door de Universiteit van Yale schat dat in India alleen al 21 tot 40 miljoen mensen gedwongen moesten verhuizen. Het merendeel van de dammen werd gebouwd voor irrigatie, maar het geïrrigeerde landbouwareaal nam toe met slechts 1%. Meer dan de helft van de dammen haalt, zo stelt de Wereldbank, de economische doelstellingen niet. Aanzienlijke kostenoverschrijdingen zijn meer regel dan uitzondering en hebben fors bijgedragen aan de staatsschuld van sommige ontwikkelingslanden, vooral in Zuid-Amerika.
Ook de ecologische consequenties van grote dammen zijn bar. Ze hebben geleid tot significant en onomkeerbaar verlies van soorten, land- en waterecosystemen. Door aantasting van grote riviersystemen is meer dan een derde van de soorten zoetwatervissen uitgestorven of bedreigd.
Dit heeft ook grote economische gevolgen. Zo leidde het indammen van de Colombia in het westen van de VS er toe, dat de Amerikaanse regering elk jaar 435 miljoen dollar uit moest geven aan maatregelen om visserij in het Colombia bassin in stand te houden. Ondanks deze enorme uitgaven is een groot deel van de wilde zalmsoorten er alsnog uitgestorven.
Ondanks deze sociale en ecologische gevolgen kunnen stuwdammen toch op sympathie rekenen; het zou immers gaan om schone energie. Nu is ook dat niet meer evident. Wanneer een reservoir volstroomt, gaat de oorspronkelijke vegetatie rotten. De methaan die ontstaat, ontsnapt wanneer het water door de turbines onder druk naar buiten stroomt. Het met de seizoenen wisselend peil van het water zorgt voor aanvoer van verse vegetatie. Een reservoir werkt, vooral in de tropen, als een grote motor die koolstof omzet in methaan, een broeikasgas 21 keer zo sterk als CO2. Voorheen werd de emissie van dit gas bij dammen niet gemodelleerd. Het National Institute for Research in the Amazon stelt dat, dankzij die methaanmotor, de dammen per megawatt 3 tot 54 keer meer broeikasgassen uitstoten dan gascentrales.
Ook indirect leiden stuwdammen tot klimaatverandering. Brazilië wil nieuwe megadammen aanleggen om elektriciteit te leveren aan de aluminiumindustrie. Die sector is een grote boosdoener op klimaatgebied, vanwege uitstoot bij elektrolyse van bauxiet. IJsland, dat binnen Kyoto veel ruimte heeft voor extra emissies, bouwt voor aluminium de 190 meter hoge Karahnjukar dam: de eerste van een reeks stuwdammen die, wanneer voltooid, het grootste natuurgebied van Europa onder water zullen zetten.
Net als Sardar Sarovar in India is Karahnukar fel bestreden door activisten. In beide landen zien de machthebbers stuwdammen als een noodzakelijke stap in de vaart der volkeren. Zowel Indiërs als IJslanders hebben er een hekel aan om als achtergesteld te worden gezien. Maar inmiddels is het, gezien de gevolgen voor het klimaat, in ieders belang om duidelijk te maken dat niet de argumenten van de tegenstanders, maar de dammen zelf achterhaald zijn.
Jaap Krater
in Trouw, 21-1-2006